فیکساتیوغیرفرمالینی – بهار افشان

مقدمه

فیکساتیوهای غیرفرمالینی به گروهی از مواد تثبیت‌کننده سلولی و بافتی گفته می‌شود که بدون استفاده از فرمالین (فرمالدهید) عمل تثبیت را انجام می‌دهند. این فیکساتیوها به دلیل کم‌خطر بودن، سازگاری با روش‌های مولکولی و کاهش سمیت در آزمایشگاه‌های پزشکی و تحقیقاتی مورد توجه قرار گرفته‌اند.

انواع فیکساتیوهای غیرفرمالینی و کاربردها

فیکساتیوهای الکلی

اتانول (Ethanol) و متانول (Methanol)

مکانیسم: دناتوراسیون پروتئین‌ها و تثبیت ساختار سلولی.

کاربرد: در سیتولوژی (مانند پاپ اسمیر) و نمونه‌های خون و مایعات بدن کاربرد دارد و  برای مناسب تست‌های ایمونوهیستوشیمی (IHC) و فلوسیتومتری استفاده می شود. غلظت متداول برای این فیکساتیو 70 تا 95 درصد است.

فیکساتیوهای حاوی اسید استیک

محلول کارنوی (Carnoy’s Fixative)

ترکیب: اتانول + کلروفرم + اسید استیک.

ویژگی: تثبیت سریع و حفظ جزئیات هسته.

کاربرد: در نمونه‌های هماتولوژی (مثل مغز استخوان) مورد استفاده قرار می گیرد و برای بررسی کروماتین در سلول‌های سرطانی استفاده می شود.

فیکساتیوهای مبتنی بر گلوتارآلدئید (Glutaraldehyde-Based)

مزیت: تثبیت قوی‌تر از فرمالین برای میکروسکوپ الکترونی.

معایب: سمیت بالا و محدودیت در استفاده معمول.

فیکساتیوهای حاوی پیکریک اسید (Bouin’s Solution)

ترکیب: اسید پیکریک + فرمالین + اسید استیک.

کاربرد:

برای بافت‌های نرم (مانند بیوپسی پوست) استفاده شده و باعث حفظ بهتر جزئیات مورفولوژیک می شود.

مزایای فیکساتیوهای غیرفرمالینی

کاهش سمیت: عدم استفاده از فرمالین (ماده سرطان‌زای شناخته‌شده).

سازگاری با روش‌های مولکولی: حفظ کیفیت DNA/RNA برای تست‌های NGS، PCR و هیبریداسیون.

سرعت تثبیت بالاتر: برخی فیکساتیوها (مثل الکل‌ها) در چند دقیقه عمل می‌کنند.

کاهش پس‌ماندهای خطرناک: نیاز به دفع ضایعات سمی کمتر است.

معایب و محدودیت‌ها

عدم تثبیت عمقی در بافت‌های ضخیم: الکل‌ها معمولاً برای نمونه‌های حجیم مناسب نیستند.

تغییر در رنگ‌پذیری: ممکن است نیاز به تنظیم پروتکل‌های رنگ‌آمیزی داشته باشد.

هزینه بالاتر: برخی فیکساتیوهای تجاری گران‌تر از فرمالین هستند.

کاربردهای بالینی در آزمایشگاه پزشکی

سیتولوژی: پاپ اسمیر، نمونه‌های مایع (پلورال، آسیت).

مطالعات مولکولی: تست‌های ژنتیکی، تشخیص سرطان‌های ارثی.

ایمونوهیستوشیمی: تشخیص تومورها با نشانگرهای اختصاصی.

تحقیقات: کشت سلولی، مطالعات میکروسکوپ الکترونی.

جمع‌بندی

فیکساتیوهای غیرفرمالینی به‌عنوان جایگزین‌های ایمن‌تر و سازگارتر با تکنیک‌های مدرن آزمایشگاهی شناخته می‌شوند. انتخاب نوع فیکساتیو باید بر اساس نوع نمونه، هدف آزمایش و ملاحظات ایمنی انجام شود. در حال حاضر، ترکیبات الکلی و فیکساتیوهای تجاری بیشترین استفاده را در آزمایشگاه‌های پیشرفته دارند.