اسپری فیکساتیو سیتولوژی – بهار افشان

مقدمه

محلول فیکساتیو سیتولوژی (Cytological Fixative) ماده‌ای شیمیایی است که در سیتولوژی به منظور تثبیت (Fixation) و حفظ ساختار سلولی نمونه‌ها استفاده می‌شود. این محلول مانع از تخریب بافت‌ها و سلول‌ها پس از نمونه‌برداری شده و اجزای سلولی (هسته، سیتوپلاسم و اندامک‌ها) را از نظر مورفولوژی، رنگ‌پذیری و ساختار میکروسکوپی ثابت نگه می‌دارد. استفاده از فیکساتیو مناسب در آزمایشگاه پزشکی به بهبود دقت تشخیص در بررسی‌های سیتولوژی کمک می‌کند.

ویژگی‌ها و وظایف محلول‌ فیکساتیو در سیتولوژی

حفظ ساختار سلول: فیکساسیون از تخریب ساختارهای سلولی (مانند هسته و سیتوپلاسم) و تغییرات شیمیایی جلوگیری می‌کند.

ثبات شیمیایی سلول‌ها: فیکساتیو پروتئین‌ها، لیپیدها و سایر اجزای سلولی را دناتوره و تثبیت می‌کند تا طی مراحل آماده‌سازی یا نگهداری نمونه، تغییر در آن‌ها ایجاد نشود.

افزایش قابلیت رنگ‌پذیری: پروتئین‌ها و اسیدهای نوکلئیک سلولی برای رنگ‌آمیزی مناسب آماده می‌شوند و کیفیت رنگ‌آمیزی و وضوح سلول‌ها بهبود می‌یابد.

کاهش رشد میکروب‌ها: فیکساتیوها با غیرفعال کردن و از بین بردن باکتری‌ها و قارچ‌ها از تغییر یا آلودگی نمونه جلوگیری می‌کنند.

انواع محلول‌های فیکساتیو در سیتولوژی

الکل‌ها

اتانول (Ethanol): متداول‌ترین فیکساتیو در سیتولوژی است و معمولاً در غلظت 95% برای تهیه اسمیرهای باکیفیت (مانند نمونه‌هایی از گردن رحم در آزمایش پاپ اسمیر) استفاده می‌شود.

ایزوپروپانول (Isopropanol): جایگزینی برای اتانول در تثبیت سلول‌ها.

متیل الکل (Methanol): برای تثبیت خون یا سایر نمونه‌های مایع استفاده می‌شود.

محلول‌های حاوی فرمالین

فرمالین (10%): مناسب برای حفظ ساختار سلول‌ها در نمونه‌های بلوک سلولی (Cell Blocks) و نمونه‌های بافتی. بوده و بیشتر در هیستوپاتولوژی استفاده می‌شود، اما گاهی در سیتولوژی مایعات نیز کاربرد دارد.

محلول کارنوی (Carnoy’s Fixative)

ترکیبی از اتانول، کلروفرم و یک اسید (معمولاً استیک اسید) بوده و فیکساتیوی قوی برای تثبیت نمونه با تمرکز روی هسته سلول، خصوصاً در بررسی‌های کروماتین است.

 سیتوفیکساتوهای تجاری آماده (Commercial Cytological Fixatives)

سیتوفیکساتیوهای تجاریُ حالت‌های اسپری یا مایع که ترکیبی از الکل و گلیکول‌ها هستند و برای اسمیر سلولی استفاده می‌شوند.

سایر فیکساتیوها

گلوتارآلدهید (Glutaraldehyde): برای نمونه‌های حساس زیر میکروسکوپ الکترونی.

اسید استیک (Acetic Acid): برای تثبیت مشخصات هسته‌ای نمونه، اما به تنهایی استفاده نمی‌شود.

محدودیت‌ها و نکات استفاده از فیکساتیوهای سیتولوژی

محدودیت‌ها

انتخاب نامناسب فیکساتیو: اگر نوع فیکساتیو با هدف آزمایش مطابقت نداشته باشد، ممکن است ساختار سلول از بین برود یا رنگ‌آمیزی ضعیف شود.

تأثیر منفی بر آزمایش‌های مولکولی: فیکساتیوهایی مانند فرمالین ممکن است برای آزمایش‌های ژنتیکی یا مولکولی مناسب نباشند زیرا می‌توانند اسیدهای نوکلئیک را تخریب کنند.

مشکلات ایمنی: برخی مواد (مانند فرمالین و گلیوتارآلدئید) سمی و سرطان‌زا هستند و نیاز به احتیاط در کار دارند.

نکات مهم

فیکساسیون فوری: به محض تهیه اسمیر یا نمونه، باید آن را فیکس کرد تا تغییر یا تخریب سلول‌ها رخ ندهد.

مدت زمان مناسب فیکساسیون: زمان ماندن نمونه در محلول فیکساتیو باید دقیق و مطابق پروتکل باشد (معمولاً 15-30 دقیقه برای اکثر اسمیرها).

انتخاب فیکساتیو مناسب: نوع فیکساتیو باید براساس نوع نمونه (مایع، بافتی یا اسمیر)، هدف آزمایش (تشخیصی یا تحقیقاتی) و روش رنگ‌آمیزی انتخاب شود.

مزایا و معایب فیکساتیوهای سیتولوژی

مزایا

حفظ دقیق ساختار سلولی و افزایش دقت تشخیص.

بهبود رنگ‌پذیری اجزای هسته و سیتوپلاسم.

جلوگیری از رشد میکروارگانیسم‌ها و تخریب نمونه.

معایب

در برخی موارد ممکن است تداخل با آزمایش‌های مولکولی ایجاد کند.

دشواری در کار با مواد سمی مانند فرمالین.

جمع‌بندی

محلول‌های فیکساتیو سیتولوژی برای تثبیت سلول‌ها و حفظ کیفیت نمونه‌های تهیه‌شده در آزمایش‌های تشخیصی و پژوهشی استفاده می‌شوند. این محلول‌ها خصوصاً در بررسی‌های سیتولوژی مانند پاپ اسمیر، مایعات بدن و نمونه‌های رنگ‌آمیزی بسیار اهمیت دارند. انتخاب درست نوع فیکساتیو، رعایت زمان و شرایط استفاده، و توجه به ایمنی آزمایشگاه تأثیر زیادی در دقت تشخیص و کیفیت نتایج خواهد داشت.